Dezinformisanje tokom pandemije Covid-19: Regionalno istraživanje
Pandemija Covid-19 predstavlja zdravstvenu prijetnju milijardama ljudi na planeti, ali istovremeno i period širenja netačnih i manipulativnih sadržaja u dosad neviđenim razmjerama, posebno na društvenim mrežama. Ova poplava dezinformacija, zastupljena kako u tradicionalnim, tako i u novim medijima, poznata još i kao “infodemija”, prekrila je i naš region.
Članice SEE Check-a, regionalne mreže fektčekera iz jugoistočne Evrope, neumorno su pratili i razotkrivali dezinformacije o pandemiji. Raskrinkavanje iz Bosne i Hercegovine, Raskrikavanje i FakeNews Tragač iz Srbije, Raskrinkavanje iz Crne Gore, Faktograf iz Hrvatske, F2N2 iz Sjeverne Makedonije i Razkrinkavanje iz Slovenije ocijenili su hiljade primjera dezinformacija od početka pandemije.
Stotine objavljenih fact-checking analiza poslužile su kao polazna tačka za istraživanje sprovedeno u okviru projekta “Freedom Fights Fake”, koji je predvodila fondacija Fridrih Nojman.Istraživanje pod nazivom Dezinformisanje tokom pandemije Covid-19 bazirano je na setu podataka koje je šest fact-checking platformi, iz pet zemalja regiona (BiH, Hrvatska, Crna Gora, Sjeverna Makedonija i Srbija), prikupilo u periodu od januara do oktobra 2020. godine. Tokom ovog perioda, fektčekeri iz mreže SEE Check objavili su 762 analize, i ocijenili 4.654 netačna ili manipulativna članka, odnosno objave na društvenim mrežama.
Oslanjajući se na metodologiju koja kombinuje fact-checking i analizu podataka, tim istraživača nastojao je da utvrdi razmjere i obim dezinformisanja o pandemiji Covid-19 u svakoj od ovih zemalja, ali i u regionu kao cjelini.
Razmatrali smo različite uticaje koji su oblikovali infodemiju u regionu, uključujući antivakserski pokret (tzv. “korona influensere”), doktore-populiste i sljedbenike QAnon teorija zavjere.
Visoko interesovanje javnosti za teme u vezi sa pandemijom, nizak nivo medijske i informacione pismenosti, kao i copy-paste novinarstvo, doprinijeli su tome da se netačni sadržaji šire veoma brzo, te se često dešavalo da zenit viralnosti takvih sadržaja bude dosegnut prije nego što su fact-checking platforme uspijevale da razotkriju laž, tj. manipulaciju.
Istraživanjem je utvrđeno da je netačna informacija o pandemiji u prosjeku bila prenijeta u oko šest medija (6,10), što predstavlja značajan potencijal za viralnost. Takve neistine dodatno su se širile putem društvenih mreža, posebno na Facebooku, platformi koja je u ovom istraživanju bila prva na listi po broju analiziranih netačnih sadržaja.
Ukupno posmatrano, netačni sadržaji o pandemiji uočeni su u 1.153 različita medija iz regiona tokom devet posmatranih meseci, što bi značilo da je svaki medij u prosjeku prenio 4,07 dezinformacija ili manipulativnih sadržaja.
Grupno posmatrani, postovi na Facebooku bili su najveći izvor dezinformisanja, ali se u kontekstu pojedinačnih medija, po najvećem broju netačnih sadržaja izdvaja Alo, tabloid iz Srbije. Kao što je moguće vidjeti na grafiku, od 20 medija koji su rekorderi po broju prenesenih dezinformacija, 15 je iz Srbije.
Najzastupljenije netačne tvrdnje o pandemiji ticale su se bezbjednosti vakcina i njihove efikasnosti, lažnih lijekova, porijekla virusa i lažnih brojeva slučajeva/stope smrtnosti.
U sklopu istraživanja analizirano je djelovanje “korona influensera”, odnosno njihov angažman u kreiranju netačnih sadržaja o pandemiji. Uočen je veliki broj pojedinaca koji su prije pandemije bili nepoznati ili jedva poznati u javnosti, a koji su konstantno doprinosili širenju teorija zavjere i pseudonauke. Vidljivost i medijska pažnja koju su ti ljudi dobili izdvojila se kao zaseban fenomen, kojem je zajednica fektčekera iz regiona posvetila posebnu pažnju. Analizirani su i javni nastupi influensera koji su bili poznati i prije pandemije, ali im je ona pomogla da postanu još vidljiviji i popularniji.
Naposljetku, i nekoliko javnih ličnosti doprinijelo je širenju dezinformacija o virusu, bolesti i drugim temama u vezi sa pandemijom. Tom krugu pripadaju svjetski poznate osobe, poput srpskog tenisera Novaka Đokovića, ali i regionalne pop-zvijezde Tonija Cetinskog i Vlade Georgieva. Tome treba dodati i nekoliko medijskih “zvijezda” sa relevantnim iskustvom u medicini, poput Branimira Nestorovića, doktora iz Srbije. On je bio jedna od vodećih figura u regionu koje su medijsku slavu stekle promovisanjem opasnih antinaučnih tvrdnji i narativa.
